Việt Nam đang đứng trước ngưỡng cửa vàng với tốc độ tăng trưởng công nghiệp mạnh mẽ, làn sóng đầu tư gia tăng và quy mô phát triển doanh nghiệp lớn. Tuy nhiên, thực tế hiện tại cho thấy nhiều doanh nghiệp vẫn mắc kẹt trong tình trạng gia công mà lợi nhuận lại thấp, giá trị gia tăng không cao và dễ bị tổn thương trước những biến động của chuỗi cung ứng toàn cầu.
Mục lục
Tăng Trưởng Công Nghiệp Và Hành Trình Gia Nhập Thị Trường
Theo số liệu từ Cục Thống kê (Bộ Tài chính), sản xuất công nghiệp trong 10 tháng đầu năm 2025 duy trì đà phục hồi mạnh mẽ. Cụ thể, chỉ số sản xuất công nghiệp (IIP) ước tính tăng 9,2% so với cùng kỳ năm 2024, vượt xa mức tăng 8,3% của năm trước. Lực lượng doanh nghiệp trong nền kinh tế cũng cho thấy sự bùng nổ khi có tới 255,9 nghìn doanh nghiệp đăng ký thành lập mới và quay trở lại hoạt động, tăng 26,5% so với cùng kỳ năm trước.
Tuy có sự gia tăng đáng kể về số lượng doanh nghiệp, song bức tranh tổng thể về giá trị nội địa lại ghi nhận những rủi ro tiềm tàng khi nhiều doanh nghiệp vẫn mắc kẹt trong vai trò gia công. Hiện có gần 7.000 doanh nghiệp hoạt động trong ngành công nghiệp hỗ trợ, chủ yếu tập trung ở năm lĩnh vực chính: cơ khí, ô tô, điện – điện tử, dệt may và công nghệ cao. Tuy nhiên, tỷ lệ nội địa hóa trong các ngành này còn ở mức thấp, dao động khoảng 30 – 40%, chưa đạt mục tiêu 50 – 60% mà Chính phủ đề ra.
Thực Trạng Mắc Kẹt Trong Vai Trò Gia Công
Mô hình gia công truyền thống đã khiến nhiều doanh nghiệp rơi vào thế bị động. Họ thường phụ thuộc vào các đơn hàng, sản xuất theo bản vẽ và tiêu chuẩn của khách hàng nước ngoài nên gặp khó khăn trong việc định giá, thương lượng và quyết định chiến lược thị trường. Điều này khiến họ khó có khả năng chuyển chi phí khi giá nguyên liệu, cước vận tải hoặc tỷ giá biến động, dẫn đến áp lực lợi nhuận ngày càng thấp.
Sự phụ thuộc vào vài khách hàng lớn cũng đặt doanh nghiệp vào tình trạng rủi ro cao. Khi khách hàng thay đổi chiến lược chuỗi cung ứng hoặc chuyển nguồn cung sang các quốc gia có chi phí thấp hơn, đơn hàng của doanh nghiệp có thể giảm đột ngột. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến doanh thu mà còn có thể gây ra đứt gãy trong chuỗi cung ứng, dẫn đến tồn kho và phát sinh chi phí.
Đặc biệt, nhiều doanh nghiệp quy mô nhỏ và vừa còn thiếu đầu tư vào nghiên cứu và phát triển (R&D), thiết kế và sở hữu trí tuệ. Sản phẩm mà họ bán thường mang đậm thương hiệu của đối tác, thiếu đi tài sản vô hình để nâng biên lợi nhuận một cách bền vững.
Các Rào Cản Trong Quá Trình Nâng Cao Giá Trị
Bên cạnh các yếu tố nội tại, các rào cản từ biến động chuỗi cung ứng toàn cầu cũng ảnh hưởng đến lợi thế chi phí của doanh nghiệp. Những điều như nâng thuế nhập khẩu, rào cản kỹ thuật và các yêu cầu về môi trường đã tạo ra thách thức cho việc nâng cấp sản phẩm nhằm đáp ứng tiêu chuẩn mới.
Hơn nữa, thiếu chiến lược thương hiệu và kênh bán hàng trực tiếp đã khiến doanh nghiệp bỏ lỡ giá trị gia tăng từ các hoạt động tiếp thị và dịch vụ hậu mãi.
Hướng Đi Để Thoát Khỏi Vòng Luẩn Quẩn Gia Công
Trong bối cảnh bức tranh rủi ro của mô hình gia công ngày càng hiện rõ, doanh nghiệp Việt cần đẩy mạnh các giải pháp táo bạo không chỉ để duy trì sản xuất mà còn để tiến tới nấc thang giá trị cao hơn. Để thoát khỏi tình trạng gia công với lợi nhuận thấp, các doanh nghiệp cần thực hiện nhiều giải pháp đồng bộ và dài hạn.
Tận Dụng Chính Sách Hỗ Trợ Của Nhà Nước
Một trong những bước đầu tiên là doanh nghiệp cần tận dụng tối đa các chính sách hỗ trợ từ Nhà nước. Việc tái cấu trúc phân bổ nguồn lực cho hoạt động tạo giá trị như thiết kế sản phẩm, R&D và đổi mới công nghệ sẽ là nền tảng cho sự chuyển mình. Điều này giúp doanh nghiệp chuyển từ sản xuất theo đơn hàng sang chủ động làm chủ công nghệ và tạo ra sản phẩm có giá trị gia tăng cao.
Tăng Tỷ Lệ Nội Địa Hóa
Doanh nghiệp cũng cần gia tăng tỷ lệ nội địa hóa. Bằng cách phát triển chuỗi cung ứng phụ trợ có hàm lượng công nghệ cao như linh kiện, vật liệu đặc thù và gia công tinh, doanh nghiệp có thể giảm bớt phụ thuộc vào nhập khẩu và nâng cao biên lợi nhuận. Các doanh nghiệp lớn nên thúc đẩy hợp tác với nhà cung ứng nhỏ thông qua hợp đồng dài hạn và chuyển giao kỹ thuật.
Nâng Cao Chất Lượng Nguồn Nhân Lực
Cải thiện chất lượng nguồn nhân lực là yếu tố quan trọng tiếp theo. Doanh nghiệp cần tăng cường đào tạo và áp dụng công nghệ sản xuất thông minh như IoT, tự động hóa và dữ liệu lớn nhằm nâng cao năng suất và kiểm soát chất lượng. Sự chuyển đổi số cũng cần được chú trọng để tạo ra vị thế cạnh tranh.
Đa Dạng Hóa Thị Trường
Doanh nghiệp nên đa dạng hóa thị trường và tham gia sâu vào chuỗi giá trị quốc tế theo hướng bền vững. Việc xây dựng thương hiệu, chứng nhận chất lượng và tận dụng các hiệp định thương mại như CPTPP, EVFTA, RCEP sẽ giúp doanh nghiệp thâm nhập vào các phân khúc có giá trị cao hơn.
Giải Pháp Tài Chính Hỗ Trợ
Ngoài ra, các giải pháp tài chính cũng cần được xem xét. Một số lựa chọn có thể bao gồm vốn mạo hiểm cho startup công nghệ sản xuất, trái phiếu doanh nghiệp cho dự án nâng cấp công nghệ, và khuyến khích M&A để mua bản quyền công nghệ.
Tóm lại
Cơ hội để các doanh nghiệp Việt Nam vượt qua “bẫy gia công” hiện đang rõ ràng hơn bao giờ hết. Tuy nhiên, để đạt được mục tiêu này không chỉ cần điều chỉnh cục bộ mà còn phải có một chiến lược tổng thể. Hợp tác đồng bộ giữa doanh nghiệp, Nhà nước, các tổ chức nghiên cứu và hệ thống tài chính sẽ là yếu tố quyết định cho sự chuyển mình từ công xưởng gia công sang trung tâm sản xuất giá trị cao.
